Bir Resim Önünde: Çar Korkunç İvan ve Oğlu İvan

İlya Repin’in tablosu, Rus tarihinin acıklı olaylarından birini resmediyor: İlk Rus Çarı Korkunç İvan, 1581’de büyük oğlu İvan’ı kendi elleriyle öldürmüştü.

Neden bu cinayeti işledi, öğrenmek gerekli mi bilmiyorum ama bize ulaşan hikâye şöyle: Son derece tutucu, üstelik dengesiz ve şiddete bağımlı Çar İvan, oğlunun kendisine ihanet ettiğinden kuşkulanmaktadır. O sırada hamile olan gelininin uygunsuz kıyafetler giymesini bahane ederek, oğluyla bir tartışmaya girişir. Derken kendini kaybeder ve oğlunu öldürür.

Resim bize bu feci olayın hemen sonrasını gösterir: Suç aleti yerde, gözümüzün önünde durur. Sadece oğlun giysileri ve kafası değil, halılarda bile kan vardır. Mekân öyle dağılmış, eşya öylesine saçılmıştır ki, Repin cinnet denenin aslında uzun ve büyük bir kavga olduğunu ima eder. Çar, “öfkeyle bir anlık göz kararması” savunmasının ardına saklanamayacaktır. 

Ne var ki, Repin Çarı dehşete kapılmış, yaptığından onulmaz bir pişmanlık içinde resmeder: Gözlerdeki ifade inanılmazdır; ayrıca Çarın eli, tedavi etmek istercesine, oğlunun kanlı başını sarmıştır. Fakat oğlun eli son bir itirazla, babasının kendisini kucaklamasını reddeden bir kasılmayla kalmıştır.

Repin, oğlun o son şefkat anını reddeden eliyle kalmaz, kullandığı renklerle de cürümde kimin tarafını tuttuğunu belli eder: Baba kapkaradır, yekpare bir olumsuzluk imgesi gibidir. Oğulsa canlı, çekici renklerle resmedilmiştir – hele çizmeleri, Çarın tekdüzeliğiyle zıtlığı son kertede abartarak gözümüze sokar.

Nedir, Repin’in kararında ikircikli olduğunu günümüze kalan taslaklarından biliyoruz. İlk taslaklarda ne renkler böylesine tezattır ne de hikâyenin resmedilen ânı aynıdır: İlk taslakta suç aleti Çarın elindeydi, handiyse suçüstü durumu yaratılmıştı. Oysa tablonun bitirilmiş halinde, yine hukuk diliyle, pişmanlık dolayısıyla iyi hal indirimi istenir.

Dostoyevski’nin, üstelik Korkunç İvan’ı örnek göstererek Rus zihniyetini anlattığı gibi: “Korkunç İvan da daha farklı davranmıyor; evet, ahlâkla bu denkleştirme karakteristik bir Rus özelliğidir.” 

Çini sobadan ahşap eşyaya, giyim kuşamdan perişan halılara dek tablo gerçeklik duygusu uyandırsa da, Repin’in amacı dramatik etki yaratmaktır. Bunu kendi ağzından kayda geçtiği için biliyoruz ama dikkatle baktığımızda keşfetmemiz de mümkün: Sol üstteki ufacık pencere tablodaki tek ışık kaynağıdır. Öyleyse, biz bu sahneyi nasıl üzerine spotlar tutulmuşçasına açık seçik görebiliyoruz? 1581’de kullanılan hiçbir aydınlatma gereci, bizim şu nedamet sahnesini böyle sarih görmemizi sağlayamaz. Demek Repin, hikâye neyse onu öğrenmemizi istiyor.

Repin’in arzuladığı etki, Ruslarda biraz yoğun yaşandığı için, tablo iki kez ciddi saldırıya uğradı. 1913’deki ilk saldırının tahribatını, henüz hayatta olan ressam bizzat onardı. 2018’deki ikinci saldırının bıraktığı izler, hâlâ onartılmaya çalışılıyor.

Tablonun bu denli kin uyandırmasının nedeni, tıpkı Repin’in yaşadığı ikircikli duygu aslında: Rus Çarlığının kurucusunu, diğer dillerde kullanılan Korkunç sıfatına bile yüksek tondan itiraz edilen, saygıdeğer bir kişiliği evlat katili olarak göstermek… Repin’in hukuki hafifletici nedenleri de işe yaramamış, bu cinayet davası Ruslar tarafından tamamen reddedilmiş demek!