Tüketim Toplumunun Sanatsal Eleştirisi

2012 yılında Banksy lakabıyla bilinen ünlü bir sanatçı, Doğu Londra’da bir duvara “Sorry, the lifestyle that you ordered is currently out of stock” (Özür dilerim! Sipariş ettiğiniz yaşam tarzı şu anda stokta yok) yazarak tüketim kültürünü eleştirmiştir. Tüketim kültürünün insana sunduğu kusursuz hayatın gerçek olmadığına vurgu yapan sanatçı, reklam panosu olarak kullanılan bir duvarı seçerek ironik bir çalışma ortaya koymuştur. Günümüzde değişikliğe uğrayan ihtiyaç kavramı, bireyi devamlı olarak tüketime yönlendirirken alma eylemi, sahip olma eylemine dönüşmüştür. Bireyin tükettiği şey, bir nesne olmaktan çıkarak, statü, prestij, psikolojik tatmin, sınıf atlama hallerine dönüşmüştür. Banksy, tüketim toplumunun bir nesneyi değil, bir yaşam tarzını sipariş ettiğine vurgu yaparken aslında medya ve reklamında bireye öyle bir hayat sunamayacağını ortaya koymaktadır.

Veblen’in 1899 yılında yayınlanan “Aylak Sınıfı Teorisi” ihtiyaçlar ve tüketim toplumu konusunda bir takım eleştiriler barındırmaktadır. Veblen’e göre, insanların tüketmek için aldıkları nesneler, sadece biyolojik ihtiyaçların tatmin edilmesinden kaynaklı değildir. Alınan nesnelerin statü ve prestij göstergesi haline geldiğini vurgulayan Veblen bu durumu “Gösterişçi Tüketim” olarak adlandırmaktadır. Bireyin ihtiyaçlarını karşılamak için harcama yapmak yerine sınıf atlamak için tükettiğine dikkat çekilir.  Medya ve reklam şirketlerinin tüketime teşvik politikaları Veblen’in söylemlerini destekler niteliktedir. Peki harcamayı bir ihtiyaç haline getiren tüketim toplumu aslında bireyden ne istiyor?

“Tüketiyorum öyleyse varım.”

Tüketim toplumu, insanın varoluşundaki temel olgu olan düşünebilmeyi alarak yerine tüketebilmeyi koymuştur. Var olabilmeniz için harcamanız gerekir. Çünkü siz iyi ve kaliteli olanı hak ediyorsunuz. Böylece tüketim kültürü, insanı bir sınıflandırmaya sokmuştur. Seri üretim, tüketimde sürekliliği gerekli kılarken, toplum, medya ve reklamlar aracılığıyla nesnelere gereğinden fazla anlam yükleyen şirketlerin prensiplerini benimseyerek sürekliliğin korunmasını sağlamıştır. Böylece günümüz tüketim toplumunun ilk adımları atılmıştır.

Kavramsal Sanatçılardan Jenny Holzer, sanatını ışıklı panoları kullanarak üretmektedir. Kapitalizm ve tüketimin, birey ve toplumu yok ettiğini düşünen sanatçının, kamusal alanlarda sergilenen enstalasyonları insanların kolektif bilinçlerine seslenir: “Beni Arzuladığım Şeylerden Koruyun.” Peki insan neyi arzular? Arzuyu ne yönlendirir? Holzer, insanı bir dakikalığına arzuladığı şeyi düşünmeye zorlar. Acaba televizyonda görülen son model bir araba mı yoksa medya ile dayatılan güzellik standartlarına uygun vücut mu? Reklamların insan zihnine olan etkisi ve insanın daha iyi olana yönlendirilerek tüketim çılgını bireye dönüştürülmesi karşısında Holzer, güçlü bir mesaj vermektedir. Bireyin korku, arzu, merak ve kaygılarına yönelik kısa cümlelerden oluşan bu panolar, bireye kim olduğunu hatırlatmak için vardır.

Bireyin, devamlı tüketimi ihtiyaç kavramındaki değişiklikten ve nesne açlığından kaynaklanmaktadır. Abraham Maslow’un günümüzde geçerliliğini sorgulatan ihtiyaçlar teorisi, ihtiyaç ve davranış üzerine güçlü çıkarımlar barındırmaktadır.

Abraham Maslow, ihtiyaçlar kuramında insan davranışlarını etkileyen en önemli unsurun ihtiyaç olduğunu belirtir. İhtiyaçlar ise güdülenmeye yani davranışların yönünü belirlemeye neden olur. İhtiyaçlar hiyerarşinin ilk üç basamağı fizyolojik ihtiyaçları kapsamaktadır. İlk üç basamağın ihtiyaçları düzenli olarak karşılanabilse de saygınlık ve kendini gerçekleştirme ihtiyaçlarının karşılanma olasılığı daha düşüktür. Nil Esra Dal, günümüz tüketim toplumunda ihtiyaç kavramının değişikliğe uğradığını dolayısıyla ihtiyaçları karşılama biçimlerinin de değiştiğini belirtmektedir.

Baudrillard, insanın devamlı tüketim isteğinin nesne açlığından kaynaklandığını belirtmektedir. Moda ve teknolojinin hızlı değişimleri nesne açlığını tetiklerken, bireyin topluma uyum sağlamak için devamlı tüketim halinde olmasını sağlamaktadır. Bu durumun en tipik örneği cep telefonlarıdır.

“Atık nesnelerin henüz ön plana çıkmadığı modern öncesi zamanlarda her nesne
bir başka nesnenin formuna dönüşebileceği için hiçbir şey kolay kolay
atıklaştırılmazdı. Ama modern-çağdaş olduktan sonra üretilen her nesne üretildiği
andan itibaren hızla atığa dönüşmektedir; hatta insan bile. Aşırı modern olmak kadar
tehlikeli bir şey yoktur, bir de bakarsınız modası geçiverir insanın. Çünkü modası geçmek atığa
dönüşmektir. İnsan sadece modern zamanın atığına değil, kentsel dönüşümle birlikte mekânın
da atığına dönüşmektedir. İnsanlar daha çok müstakil yapılarda ve kırsal alanlarda yaşamayı
tercih etmektedir. Modern bireylerin hep daha yükseğe göz diktiklerinden fazlasıyla insani olan
böyle bir talebi olmamaktadır. Her şeyi tasarlanmış politik-siyasi-sosyolojik tasarılara bağlı
yaşamlarımızda atığa dönüştürürken, modayı yakalamak için de durmadan yeni yaşamların
peşinden koşmaktayız.” Süleyman İrgin

Michelangelo Pistoletto, “Paçavralar İçinde Venüs” adlı çalışmasında değerli ile değersizi yan yana getirirken ayrıca tarihsel ile güncel olana da vurgu yapmaktadır. Bir zamanların sanatsal zenginliğini simgeleyen Venüs, Çağdaş Sanatın etkisiyle paçavralar içinde kalmıştır.

Yazımda tüketim toplumunun sanatsal eleştirisine yer versem de araştırmalarım sırasında sanatın ve sanatçının da tüketim toplumunun etkisinde ilerlediğini görmüş bulunmaktayım. Eğer tüketim kültürünün bir parçası olduğunuzu düşünmüyorsanız, size reklamların insan davranışları üzerindeki etkisini araştırmanızı tavsiye ederim. En temeline inildiğinde ihtiyaç kavramının ne olduğunun toplumsal olarak unutulması üzerine düşünmemiz gereken önemli bir konu.

Kaynaklar

Aslan – Eryılmaz, Tamer – Ece Büşra “Günümüz Sanatında Tüketim Nesnesi Olarak Sanat Eseri” Tarih Okulu Dergisi, Yıl:13, Sayı: XLIX, Aralık 2020, s.: 4531 – 4548

Artun, Ali “Çağdaş Sanatın Örgütlenmesi” İletişim Yayınları, İstanbul, 2018

Elmasoğlu, Kamile “Tüketim kültüründe etkili bir araç olarak reklamın işlevlerine dair genel bir değerlendirme” Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi, Cilt:2, Sayı:4, 2017 S.:27-42

Dal, Nil Esra “Tüketim Toplumu ve Tüketim Toplumuna Yöneltilen Eleştiriler Üzerine Bir Tartışma” Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:9, Sayı:19, Haziran 2017, s.:1 – 21

Dede, Ebru “1960 Sonrası Tüketim Kültürünün Sanata Yansımaları”  Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:3, Sayı:4, 2014, s.:17 – 45

İrgin, Süleyman “Tüketim Kültürü ve Tüketim Kültürü Ekseninde Yoksul Sanat Anlatısı” İdil Dergisi, Cilt:5, Sayı:27, 2013, s.:1923 – 1936

Sevilay, Mahmut Esat “Tüketim Toplumu ve Sanat Nesnesi Diyaloğu” Akademik Sanat, Cilt:5, Sayı:9, 2020, s.:71 – 84

Sevilay, Mahmut Esat “Tüketim Toplumunda Yeni Sanat Pratikleri” Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2019

Ürkek, Resul “Jean Baudrillard ve Tüketim Toplumu” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Aralık 2019